به گزارش مستر ساختمان به نقل از خبرگزاری مهر، در دنیای امروز، با گسترش روزافزون تجارت جهانی، گمرکات در سراسر جهان با یک چالش مهم و دوگانه روبرو هستند: از یک سو، نیاز به ترخیص سریع کالاها و از سوی دیگر، ضرورت نظارت دقیق و کارآمد بر این فرایندها. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که به حجم بالای اظهارنامه‌های گمرکی پردازش‌شده در سطح جهان نگاهی بیندازیم. در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، گمرکات سراسر دنیا بیش از ۱.۲۰۷ میلیارد (به طور دقیق ۱,۲۰۷,۸۰۴,۵۶۳) اظهارنامه را پردازش کرده‌اند. این آمار نشان‌دهنده این است که ایجاد تعادل بین تسهیل تجارت و حفظ امنیت، باید در صدر اولویت‌های دولت‌ها قرار گیرد.

بر اساس گزارش‌های سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران، در طول ۱۲ ماهه سال ۱۴۰۳، حدود ۳۹.۲۵۸ هزار تن انواع محصولات وارد کشور شده است. علاوه بر این، میزان ترانزیت خارجی در همین دوره به ۲۱.۹۱۳ هزار تن رسیده که نسبت به سال قبل، رشد چشمگیر ۲۲.۴۹ درصدی را نشان می‌دهد. این اعداد و ارقام به خوبی بیانگر این واقعیت هستند که توجه ویژه به حوزه گمرک و بهبود عملکرد آن، می‌تواند دستاوردهای قابل توجهی در زمینه‌های امنیتی و اقتصادی برای کشور به همراه داشته باشد.

یکی از اصول اساسی در حفظ امنیت و سلامت اقتصادی کشور، بازرسی دقیق و کامل محموله‌های وارداتی است. مقامات و رهبران ایران بارها بر اهمیت بازرسی حداقلی کانتینرها در گمرکات و بنادر تاکید کرده‌اند و از روش‌های سنتی بازرسی انتقاد نموده‌اند. این کاستی‌ها در نظارت می‌تواند یکی از دلایل اصلی افزایش قاچاق سازمان‌یافته از مبادی رسمی کشور باشد. حادثه رخ‌داده در بندر شهید رجایی هشداری جدی برای مسئولان بود تا نظارت بر گمرکات مرزی را تقویت کنند. حتی برخی کارشناسان معتقدند که بخشی از تجهیزات قاچاق‌شده برای ساخت پهپادها در جنگ ۱۲ روزه، از طریق همین نقاط ضعف در گمرکات وارد کشور شده است.

قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز نیز به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته است. بر اساس بند (ب) ماده ۶ این قانون، وزارت امور اقتصادی و دارایی و وزارت راه و شهرسازی موظف شده‌اند تا با هدف افزایش دقت در بازرسی‌ها و کاهش زمان توقف کالاها، مبادی ورودی و خروجی و مسیرهای حمل‌ونقل را به امکانات فنی مناسب مجهز کنند. همچنین، ماده ۱۱ و بند (ط) ماده ۳ قانون امور گمرکی، گمرک ایران را ملزم به استفاده از فناوری‌ها و تجهیزات نوین بازرسی کرده است. در همین راستا، دولت‌ها در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند تا با تمرکز بر تولید داخلی، گمرکات کشور را به دستگاه‌های X-Ray مجهز کنند. اما با گذشت چند سال از انعقاد قرارداد تولید این دستگاه‌ها توسط شرکت‌های داخلی، آمارها نشان می‌دهد که پیشرفت در این زمینه بسیار کند بوده است. تولید دستگاه‌های X-Ray کانتینری، علاوه بر تیراژ پایین، با مشکلاتی مانند کیفیت نامناسب و عقب‌ماندگی از فناوری‌های روز دنیا روبرو است.

در دنیای تجارت بین‌المللی، فرایندهای ترخیص کالا از گمرک برای کسب‌وکارها اهمیت حیاتی دارد. بازرسی‌های گمرکی با استفاده از دستگاه‌های اسکنر، تحولی چشمگیر در حوزه حمل‌ونقل ایجاد کرده است، زیرا امکان بررسی سریع، کامل و کم‌فشار محموله‌ها را بدون نیاز به مداخله فیزیکی فراهم می‌کند. هدف از استفاده از این اسکنرها، اطمینان از رعایت مقررات واردات، شناسایی کالاهای ممنوعه، تأیید صحت اظهارنامه‌ها و کشف تهدیدات امنیتی احتمالی است. این دستگاه‌ها با افزایش دقت و شفافیت در فرایندهای گمرکی، از تأخیر در زنجیره تأمین جلوگیری می‌کنند و با ایجاد تعادل بین تسهیل تجارت و امنیت، به کشور کمک می‌کنند تا ضمن حفاظت از منافع ملی، از مزایای تجارت بین‌المللی نیز بهره‌مند شود.

بر اساس آخرین آمار سازمان جهانی گمرک (WCO) در سال ۲۰۲۴، آمریکای شمالی با سهم ۴۱.۸ درصدی از بازار، پیشتاز استفاده از اسکنرها در گمرکات است. با این حال، پیش‌بینی می‌شود که منطقه آسیا و اقیانوسیه (AP) در آینده نزدیک، به دلیل ظهور اقتصادهای جدید مانند چین و هند، بیشترین نرخ رشد را در این زمینه تجربه کند.

اسکنرها انواع مختلفی دارند، از جمله مدل‌های ثابت، قابل‌حمل، سیار و چمدانی. برخی از این مدل‌ها حتی برای بازرسی در راه‌آهن و فرودگاه‌ها نیز استفاده می‌شوند. در این میان، اسکنرهای کامیونی و کانتینری از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و اسکن با اشعه ایکس (X-Ray) به عنوان پرکاربردترین روش شناخته می‌شود. در حال حاضر، حدود ۶۰ درصد از سهم بازار به اسکنرهای اشعه ایکس ثابت و قابل‌حمل اختصاص دارد، در حالی که ۴۰ درصد باقی‌مانده مربوط به اسکنرهای سیار است. این مدل از اسکنرها با رشد سالانه ۷ درصدی، تقاضای بیشتری را تجربه می‌کنند. اسکنرهای ثابت به دلیل نیاز به تجهیزات خاص، فضای کافی برای ورود کامیون‌ها، محوطه پارکینگ و سایت اختصاصی، نیازمند سرمایه‌گذاری بیشتری هستند. اما اسکن عمیق و واضحی که ارائه می‌دهند، این هزینه‌ها را توجیه‌پذیر می‌کند. اسکنرهای قابل‌حمل نسبت به مدل ثابت، هزینه کمتری برای تهیه و بهره‌برداری دارند، اما فرایند برچیدن، حمل‌ونقل و مونتاژ آن‌ها ممکن است بین ۱ تا ۸ هفته طول بکشد. در مقابل، اسکنرهای سیار به دلیل زمان اندک موردنیاز برای آماده‌سازی و عملیاتی‌شدن و همچنین هزینه اولیه کمتر، در سراسر جهان محبوبیت بیشتری پیدا کرده‌اند. این اسکنرها می‌توانند باتوجه‌به ترافیک و نیاز گمرکات، جابه‌جا شده و در مواقع حساس، در جاده‌های داخل یا خارج از شهر برای شناسایی مواد مخدر و تجهیزات خطرناک در انواع خودروها نیز استفاده شوند.

در نسل جدید این دستگاه‌ها، از هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین (ML) برای تجزیه‌وتحلیل دقیق‌تر داده‌ها استفاده می‌شود. این امر باعث بهبود دقت اسکن و کاهش احتمال خطای انسانی می‌شود. استفاده از هوش مصنوعی با کاهش هزینه‌های عملیاتی و ارائه تصاویر و تحلیل‌های کاربردی، یک سیستم غربالگری دقیق‌تر، کارآمدتر و قوی‌تر ایجاد می‌کند.

با توجه به اینکه حمل‌ونقل زمینی و دریایی به ترتیب ۸.۲۷ و ۵۲ درصد از کل ارزش کالاهای معامله‌شده در جهان را به خود اختصاص می‌دهند، ایران با موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد خود می‌تواند با تسهیل تجارت از طریق استفاده از اسکنرها و سامانه‌های مرتبط، علاوه بر توسعه ترانزیت بین‌المللی، به بهبود کسب‌وکارها و زنجیره تأمین محصولات کمک کند. ایجاد یک کلان‌داده با استفاده از سیستم خودکار کنترل وزن و ابعاد خودرو، ثبت خودکار پلاک و کد کانتینر، سیستم نظارت تصویری، اطلاعات اسکنرها و اظهارنامه‌ها می‌تواند به بهبود تجارت کمک شایانی کند. همچنین، استفاده از مهر و اظهارنامه الکترونیکی در ترانزیت‌های خارجی باعث افزایش سرعت ترخیص خواهد شد.

بنابراین، ایران باید امنیت در مرزها را به یک اولویت ملی تبدیل کند. اگرچه تجهیز گمرکات و بنادر کشور نیازمند سرمایه‌گذاری سنگین است، اما دستیابی به امنیت و سلامت اقتصادی در کشور، این سرمایه‌گذاری را توجیه‌پذیر می‌کند. همچنین، استفاده از قراردادهای پیمانکاری نظیر BOT و BOO می‌تواند این هزینه اولیه را به حداقل برساند.

تجهیز گمرکات کشور به دستگاه‌های ایکس – ری ساخت داخل، یکی از اهداف دولت‌ها در سال‌های اخیر بوده است. اما عملکرد تولیدکنندگان داخلی در این زمینه بسیار نامطلوب بوده است. بر اساس گزارش ارزیابی عملکرد سازمان اداری و استخدامی کشور، از ۱۳ دستگاه ایکس – ری کامیونی و کانتینری موردنیاز کشور در سال ۱۴۰۳، تنها ۲ دستگاه توسط شرکت‌های تولیدکننده داخلی ساخته و تحویل داده شده است. این رقم فاصله بسیار زیادی با تعداد کل دستگاه‌های موردنیاز کشور دارد. علاوه بر این، کیفیت پایین ساخت و پشتیبانی فنی ضعیف این دستگاه‌ها، به یک مشکل بزرگ تبدیل شده است، به‌طوری که تعدادی از دستگاه‌ها بیش از نیمی از سال را خراب و غیرفعال هستند.

همواره یک بحث اساسی در مورد انتخاب بین وابستگی به خارج و تجهیز تمام گمرکات کشور به دستگاه‌های ایکس – ری و مادون‌قرمز و حمایت از تولید داخلی وجود داشته است. واردات این دستگاه‌ها به دلیل تحریم‌ها با چالش‌هایی روبرو است و ممکن است نیاز به مونتاژ یا واردات از طریق کشورهای ثالث باشد. همچنین، محدودیت‌های ارزی ممکن است مانع از واردات اسکنرها شود. اما اگر سرمایه‌گذاری در جای درست انجام شود، تجهیز گمرکات کشور باید در صدر فهرست نیازهای کشور قرار گیرد. استفاده از فناوری‌های نوین نظارت بر خودروها و کانتینرها، دیگر یک مزیت نیست، بلکه یک الزام برای حفظ امنیت داخلی و سلامت اقتصادی کشور است.

همان‌طور که اشاره شد، گمرک تنها متولی این امر نیست و وزارت راه و شهرسازی، سازمان ملی استاندارد، سازمان بنادر و … نیز در تجهیز گمرکات نقش دارند. دکتر سید علی مدنی‌زاده، کاهش زمان ترخیص، هوشمندسازی و تجهیز گمرکات به دستگاه‌های آشکارساز را در زمره برنامه‌های وزارت خود قرار داده‌اند. اما این سوال مطرح می‌شود که با وجود برخی دستگاه‌های اشعه ایکس کانتینری ساخت داخل که حتی پس از گذشت پنج سال از آغاز بهره‌برداری، به دلیل کیفیت پایین و عدم رعایت استانداردهای لازم، هنوز به طور رسمی توسط گمرک تحویل گرفته نشده‌اند و همچنین با در نظر گرفتن مواردی مانند عملکرد نامطلوب دستگاه مستقر در گمرک اینچه‌برون که در سال ۱۴۰۳ بیش از ۲۰۰ روز خرابی را تجربه کرده است، چرا مجوز واردات نمونه‌های خارجی باکیفیت و دارای استانداردهای بین‌المللی برای رفع این نقیصه مهم امنیتی و اقتصادی صادر نمی‌شود؟

بنابراین، سیاست‌گذاران این حوزه باید با توجه به تجربیات خود، یکی از دو مسیر خودکفایی یا تکیه بر واردات را انتخاب کنند. در صورت ادامه مسیر فعلی، دولت باید راهبرد اصلی خود را بر محور «تحول بنیادین در صنعت داخلی» با اتخاذ سیاست‌های حمایتی هدفمند متمرکز کند تا ضمن ارتقای کیفی تولیدکنندگان، چالش‌های امنیتی ناشی از وابستگی به فناوری خارجی را کاهش دهد. این امر نیازمند شناخت دقیق توانایی‌های تولیدکنندگان داخلی و تعهد آن‌ها به کیفیت، تیراژ و پشتیبانی فنی دستگاه‌ها است. مسیر دیگر، تمرکز بر واردات دستگاه‌های ایکس – ری خارجی است که با خرید یا مونتاژ این دستگاه‌ها، می‌توان در مدت‌زمان کوتاهی تمام گمرکات کشور را تجهیز کرد. اما تجربه غیرفعال‌شدن دسته‌جمعی دستگاه‌های وارداتی در ساعات مشخص، نگرانی‌های امنیتی زیادی را به همراه داشته است.

این چالش‌ها در حالی مطرح می‌شود که این نواقص گسترده، علاوه بر ایجاد اختلال در فرایند ترخیص کالا و افزایش زمان توقف کانتینرها، می‌تواند منجر به نقص در کنترل و بازرسی دقیق محموله‌ها و تهدید امنیت ملی و اقتصادی کشور شود.

منبع: خبرگزاری مهر